Na samom početku knjige „Kazna i zločin“ ocenili ste da jugoslovenska istoriografija nije na zadovoljavajući način obradila zločine koje su na tlu Jugoslavije počinile zaraćene strane tokom Drugog svetskog rata. Šta je uzrok tome i u kojoj je meri ta nezadovoljavajuća obrada otvorila manevarski prostor za širenje laži i poluistina od kontrarevolucije tokom devedesetih pa sve do danas?

Jugoslovenska istoriografija koja je izučavala istoriju Jugoslavije se sporo razvijala u decenijama nakon Drugog svetskog rata. Jednostavno, bilo je nemoguće da u jednoj ili dve generacije istoričara budu oformljeni stručnjaci koji su na zadovoljavajući način bili u stanju da pokriju sve najbitnije teme jugoslovenske istorije. Uostalom, domaća kritička istoriografija sporo se razvijala i u drugim oblastima istraživanja. Kritička istoriografija na našim prostorima relativno je mlada i njen razvoj usporavali su nepovoljni društveni uslovi i istorijske okolnosti. Uostalom, svedoci smo izražene krize u istoriografiji koja se bavi Drugim svetskim ratom u okviru postjugoslovenskih istoriografija. Istoriografija nije imuna na društvene krize i upravo je kontinuirana društvena kriza koja traje četvrt veka uzrok naučnoj regresiji kada je reč o izučavanju 40ih godina prošlog veka. S druge strane, društvenom progresu u Jugoslaviji, naročito od početka 60ih do sredine 80ih, imamo zahvaliti i dodatni razvoj domaće kritičke istoriografije. Naravno, u određenim segmentima bila je to „istoriografija pod nadzorom“ budući da su određene teme bile forsirane ili tabuizirane. Pojedini važni aspekti istorije Drugog svetskog rata u Jugoslaviji bili su naučno obrađeni tokom poslednje tri decenije SFRJ, naročito istorijat vojnih operacija, razvoj oružanih snaga NOVJ i diplomatski odnosi u okviru rata. Međutim, ratni zločini, kao jedan od najvažnijih ratnih fenomena, bili su slabo istraživani od strane naučne istoriografije. Ne smatram da razlog treba tražiti u tabuiziranju ili smišljenom zanemarivanju, budući da su pojedini zločini ili zločini pojedinih formacija bili naučno ili publicistički obrađivani, naročito zločini nemačkog okupatora, ali i tu su uočljivi znatni propusti i slabosti istoriografije koja se tek razvijala. Primera radi, tek sredinom 80ih je jugoslovenska istoriografija započela ozbiljnija istraživanja Holokausta. Takođe, iako je Venceslav Glišić objavio solidnu doktorsku disertaciju o zločinima nemačkog okupatora u Srbiji, zločini nad Jevrejima, a pogotovo zločini nad Romima, nisu obrađeni na zadovoljavajući način. Dodao bih da je u Glišićevoj knjizi ostalo dosta prostora i za temu zločina nemačkog okupatora nad seljaštvom u Srbiji, naročito tokom 1941, budući da Glišić nije koristio vrlo obimnu dokumentaciju jugoslovenskih istražnih komisija koja je uglavnom nastala poslednje ratne godine. Ta dokumentacija većim delom do danas nije istražena. Isto važi i za vrlo obimnu građu republičkih i savezne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i kolaboracionista koja se odnosi na zločine NDH. Iako je značajan korpus građe tih komisija pohranjen u Beogradu (u Arhivu Jugoslavije) i iako je najznačajniji korpus građe vojnih i civilnih organa NDH takođe pohranjen u Beogradu (u Vojnom arhivu) mali broj srpskih istoričara istražuje navedenu temu. Napominjem da je reč o dokumentaciji koja je dostupna decenijama. Ipak, srpski nacionalisti nastoje da taj izostanak tumače zabranom izučavanja tematike zločina NDH nad Srbima iako komunisti nisu na vlasti skoro 30 godina. Istoričar Jovan Mirković je dokazao da je tema ustaškog logora Jasenovac bila prisutnija u istoriografiji, publicistici i periodici SFRJ nego nakon raspada socijalističke Jugoslavije.

Treba istaći da propartizanska istoriografija, koja je nastajala u socijalističkom razdoblju, nije na adekvatan način obradila zločine snaga kolaboracije u Srbiji. Istražujući navedenu građu ustanovio sam da neki od najkarakterističnijih zločina JVuO i SDS ili uopšte nisu obrađeni ili su neadekvatno obrađeni u okviru propartizanske istoriografije. Primera radi, fond Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora (Arhiv Srbije) jedva da je korišćen od strane domaćih istoričara, iako je dostupan nekoliko decenija. U tom fondu čuvaju se dragoceni elaborati Zemaljske komisije NR Srbije o masovnim zločinima SDS na području Topličkog i Leskovačkog okruga (1944.) i dokumentacija o pojedinim zločinima JVuO tokom 1943-1944: pokolj u Kopljarima, masakr u Bošnjanu, itd. Izostanak istraživanja ovih zločina od strane propartizanskih istoričara i publicista omogućio je revizionističkim istoričarima da lakše ignorišu navedene zločine. Primera radi, istoričar Bojan Dimitrijević u monografiji posvećenoj razvoju oružanih snaga pod kontrolom Nedićeve vlade ni jednom rečju nije pomenuo ne samo zločine SDS u tridesetak sela u Topličkom i Leskovačkom okrugu 1944, nego nije pomenuo nijedan masovan zločin oružanih snaga kvislinške vlade. Kapetan Mihajlo Zotović, jedan od dvojice najviših oficira u okviru snaga SDS koje su sprovodile teror na jugu Srbije 1944, sudski je rehabilitovan 2009, iako je lično ubijao i naređivao ubijanja i batinanja civila, pljačku i paljevine sela i sprovodio predaju uhapšenih civila Gestapou.

Fenomen normalizacije, rehabilitacije i afirmacije kolaboracionističkih pokreta na slične načine prisutan je u svim postsocijalističkim društvima. Neretko u medijima koje kontroliše krupni kapital možemo videti sadržaje koji saradnike fašističkih okupatora predstavljaju kao mudre oportuniste i kao, manje-više, nevine žrtve komunizma? Šta su glavne karakteristike tog procesa na prostoru Jugoslavije?

U procesu delegitimizacije jugoslovenskog socijalizma i inauguracije vladavine desnice, nacionalista i antikomunista, koji je započeo krajem 80ih, trebalo je osmisliti kako najjednostavnije i najefektnije delegitimizovati jugosloenski komunistički pokret i njegove tekovine. Zanimljivo je da su nove političke i ekonomske elite u svim delovima Jugoslavije posegle za istim receptom koji je gotovo istovremeno u svim delovima zemlje kolportiran u medijima pod kontrolom navedenih struktura, ali i u istoriografiji. Reč je o podvali koja nalaže da je KPJ/SKJ vodila antisrpsku (ili antihrvatsku ili antislovenačku, itd.) politiku, odnosno da je nacionalna politika KPJ/SKJ bila protivna dotičnom nacionalnom interesu. Nacionalni interes je uvek interes gornjih slojeva građanske klase, odnosno privilegovane političke i ekonomske društvene manjine. Naravno, nova vladajuća klasa je to znala, ali oni kojima je ta podvala bila namenjena, prvenstveno jugoslovenska radnička klasa, nije prepoznala tu vrstu podvale. Kako bi se „dokazalo“ da su komunisti bili protivnici, recimo, srpskog nacionalnog interesa, došlo je do plasiranja niza stereotipa i dezinformacija o „antisrpskoj“ ulozi komunista. Neki od njih i danas su prilično prisutni u delu javnosti koji je zainteresovan za istoriju. Navešću neke od najkarakterističnijih stereotipa i dezinformacija. Partizani tobože namerno nisu želeli da oslobode Jasenovac. Partizani su namerno napadali snage nemačkog okupatora kako bi isprovocirali odmazde u cilju popunjavanja partizanskih jedinica. Srpska omladina je namerno žrtvovana na Sremskom frontu kako se kaznila Srbija zbog navodno većinske podrške četnicima. Komunisti su posle rata zabranili povratak izbeglom srpskom stanovništvu sa Kosova. Avnojevske granice su definisane na štetu Srbije i srpskog naroda. Davanjem autonomije Vojvodini i Kosovu nastojala se sprovoditi politika po principu „Slaba Srbija – jaka Jugoslavija“. Priznavanje političke nacije Crnogorcima, Makedoncima i Muslimanima na najperfidniji način osporeno je „srpsko istorijsko pravo“ na Crnu Goru, Makedoniju i Bosnu i Hercegovinu. Nakon političkog razlaza sa članicama Kominforma, omogućeno je useljavanje velikog broja izbeglica iz Albanije u cilju smišljene albanizacije Kosova i Metohije. Famoznim premeštanjem fabrika iz Srbije u severozapadne delove Jugoslavije, nakon razlaza sa Kominformom, ekonomija Srbije je trajno zaostala za ekonomijama Slovenije i Hrvatske.

Nasuprot tome, prema sličnim nenaučnim i ideološki tendencioznim tumačenjima, kolaboracionisti, napose Nedić i Mihailović, vodili su nacionalno odgovornu politiku u cilju čuvanja tzv. biološke supstance. U istom fonu opravdava se i saradnja bosasnko-hercegovačkih i dalmatinskih četnika sa ustašama. Takođe, zagovornici tzv. alternativne istorije skloni su banalizovanju istorijske realnosti do te mere da neretko tvrde kako su saveznici učinili ogromnu nepravdu prema Mihailovićevom pokretu, pri čemu se namerno ignorišu činjenice o četničkoj kolaboraciji sa okupatorom i obimu savezničkih saznanja o praksi kolaboracije. Isto tako, zagovornici alternativne istorije plasirali su nenaučnu tezu o navodnim demokratskim potencijalima četničkog pokreta koji su osujećeni dolaskom komunista na vlast. Ukratko: da su četnici pobedili jugoslovenska monarhija bi bila primer ekonomski napredne i demokratski uređene zemlje. Ista struktura koja zagovara ovakve besmislice u pola glasa žali zbog toga što je pobeda partizana osujetila nacionalno motivisani revanšizam nakon rata („Da se Dražin barjak vije, ne bi bilo Albanije“).

Međutim, istorijska realnost je sasvim drugačija. Nemački okupator se nikad ne bi povukao iz Jugoslavije da nije bio prisiljen da se povuče. Sremski front je uspostavljen kako bi Nemci i ustaše sprečili prodor Crvene armije i NOVJ u Slavoniju, a ujedno kako bi NOVJ sprečila Nemce da ponovo zauzmu Srem i Beograd (što im je bio cilj). Aktivna vojna saradnja JVuO sa nemačkim okupatorom, naročito tokom Bitke za Srbiju (leto-jesen 1944) i evakuacije četnika iz Srbije u Bosnu (i boravka srbijanskih četnika u Bosni) znatno je olakšala evakuaciju nemačkih snaga sa juga Balkana u Panoniju (prvenstveno na Sremski front, koji jednim delom bio uspostavljen i u donjem toku Drine), čime je nemačko prisustvo u pojedinim delovima Jugoslavije prolongirano sve do aprila 1945. Planirana eliminacija srpskog stanovništva u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Sremu koju je putem masovnih likvidacija, deportacija u Srbiju ili pokušaja denacionalizacije sprovodio režim NDH onemogućena je prvenstveno zahvaljujući borbi Titovih partizana. Saradnja četnika sa vojskama italijanskog i nemačkog okupatora i ustašama, naročito na teritoriji NDH, prvenstveno je podrazumevala korist okupatora i ustaškog režima, jer je slabila potencijalni antifašistički otpor. Saradnjom i tolerantnim odnosom sa ustašama i okupatorom, četnici su doprinosili ugrožavanju slobodne partizanske teritorije i, samim tim, stradanju srpskog naroda na tim teritorijama. Četnička sela pošteđena su ustaških zločina, ne zbog nekakvog iznenadnog pomirljivog stava režima NDH prema Srbima, niti primarno zbog prakse kolaboracije, već prvenstveno zbog toga što su postojali partizani, kao: 1) jedini pravi neprijatelj NDH, i 2) pobednici nad oružanim snagama NDH.

Koji je bio stvarni obim revanšizma i revolucionarnog terora u Jugoslaviji nakon oslobođenja 1945? Brojevi i kontekst koje iznose revizionistički istoričari i kvazi istoričari se čine neverovatnim čak i laicima.

Još uvek je teško govoriti o obimu revolucionarnog terora i kažnjavanja kolaboracionista u Jugoslaviji uoči i nakon oslobođenja. Najpotpunija istraživanja obavila je slovenačka istoriografija, stoga su najpribližniji podaci o obimu revanšizma i revolucionarnog terora odnose na Sloveniju. Prema tim istraživanjima, koje je 2014. kvantifikovala istoričarka Vida Deželak Barič, partizani i jugoslovenski organi vlasti su u Sloveniji uoči i nakon oslobođenja likvidirali 15.000 lica koja su imala prebivalište na teritoriji današnje Slovenije. Od tog broja slovenačkih domobranaca (kvislinška vojna formacija) ubijeno je oko 11.700, slovenačkih četnika oko 150, civila slovenačke i nemačke nacionalnosti oko 2.200, zatim preko 300 pripadnika različitih fašističkih vojno-policijskih formacija i preko 500 oružanih lica čija formacijska pripadnost nije naznačena. Navedeni broj od 15.000 se može smatrati gotovo konačnim. Tokom Drugog svetskog rata Slovenija je izgubila oko 99.000 ili oko 6,6% stanovnika. Od tog broja poginulo je ili ubijeno nakon zarobljavanja oko 28.500 partizana i 29.500 civila. Partizani su prouzrokovali smrt oko 4.230 civilnih stanovnika Slovenije tokom i nakon rata, što znači da su različite okupacione i kvislinške formacije prouzrokovale stradanje najvećeg dela preostalih oko 25.000 civila. Ostatak broja stradalih odnosi se dobrim delom na stanovnike Slovenije koji su stradali u ratu kao vojnici okupacionih ili kvislinških snaga. Primera radi, oko 10.300 stanovnika Slovenije stradali su, uglavnom poginuli na ratištu, kao nemački vojnici.

Srpska istoriografija je poslednjih desetak godina pokušala da kvantifikuje stradanje stanovnika Srbije nakon septembra 1944, kada su komunisti započeli preuzimanje vlasti u Srbiji. Istoričari Srđan Cvetković i Momčilo Pavlović su 2009-2010. istupali u medijima sa pretpostavkom da je na teritoriji uže Srbije nakon oslobođenja „streljano“ odnosno „ubijeno“ između 30.000 i 35.000 stanovnika. Ove licitacije izrečene su u vreme intenzivne medijske kampanje koja je trebala da opravda formiranje dve revizionističke komisije pri Ministarstvu pravde u cilju demonizacije strane koja je 1945. pobedila u oslobodilačkom i građanskom ratu, kao i viktimizacije pripadnika snaga kolaboracije (Državna komisija za utvrđivanje okolnosti stradanja generala Dragoljuba Mihailovića i Državna komisija za tajne grobnice – DKTG). Rezultati istraživanja DKTG upravo su demantovali navedene numeričke pretpostavke, jer je komisija popisala oko 15.000 imena stradalih stanovnika Srbije bez pokrajina, koji su izgubili život nakon 12. septembra 1944. Međutim, u taj broj uvrštena su imena više hiljada pripadnika JVuO i četničkih odmetnika (možda i oko polovine od navedenog broja) koji su poginuli u borbi od septembra 1944. do kraja 1945. U manjem broju slučajeva reč je i o poginulim pripadnicima SDS/SUK i nekih drugih formacija, a susrećemo se i sa činjenicom da je u spisak uvršten i određen broj pripadnika JVuO koji su umrli od tifusa ili izvršili samoubistvo. Dakle, reč je o više hiljada lica koja nisu „streljana“ ili ubijena van borbe zbog čega ih je nemoguće proglasiti „žrtvama politički i ideološki motivisanog nasilja“. Odsustvo jasnih metodoloških kriterijuma i parametara u kreiranju registra stradalih DKTG ne dopušta nam da govorimo o tome koliki je približni broj stanovnika uže Srbije ubijenih van borbe nakon oslobođenja i koliko je među njima zaista nevinih ljudi, odnosno onih koji nisu skrivili nečije stradanje i nisu imali krivičnu ili političku odgovornost. U svakom slučaju, nema sumnje da je znatan broj onih koji su stradali nakon oslobođenja preoštro kažnjen, odnosno da je kažnjen najoštrijom kaznom umesto da bude osuđen na vremensku kaznu.

Kada broj od oko 15.000 stradalih sa područja uže Srbije nakon oslobođenja, koliko je evidentirala DKTG (čak ako zanemarimo nekoliko hiljada upisanih četnika koji su poginuli u borbi), uporedimo sa brojem od oko 15.000 stradalih lica u Sloveniji nakon oslobođenja, onda nije teško zaključiti da je u Sloveniji, proporcionalno ukupnom broju stanovnika, obračun sa snagama kolaboracije i njihovim simpatizerima bio intenzivniji. Isto se odnosi i na Hrvatsku, iako nisu poznati približni podaci. Sve ovo je u koliziji sa ustaljenim stereotipom srpskih nacionalista i antikomunista koji podrazumeva da je Srbija navodno bila „najveća žrtva komunizma“ u okviru Jugoslavije.

Nakon 12. septembra 1944. nisu zabeležana isključivo stradanja lica za čiju smrt su bili odgovorni organi NOP-a i posleratne vlasti. Zapravo, nakon tog datuma, pa do okončanja rata, zabeležen je veći broj stradalih partizana od ukupnog broja stradalih za čiju smrt su odgovorni partizani i organi nove vlasti. Od sredine septembra 1944. do sredine maja 1945. smrtno je stradalo preko 26.000 partizana sa područja Srbije. Mnogi od njih stradali su u Bosni u borbi protiv Nemaca i srbijanskih četnika, budući da su četnici iz Srbije i Vermaht od evakuacije JVuO u Bosnu do okončanja okupacije bili nesumnjivi saveznici i da u tom razdoblju nisu zabeleženi sukobi između srbijanskih četnika stacioniranih u Bosni i Nemaca. Naprotiv, nemački okupator je nastavio da strateški usmerava JVuO i da četnike snabdeva municijom. Revizionistička istoriografija uporno izbegava da konstatuje ove činjenice. U međuvremenu, poslednjih decenija, iz kolektivnog pamćenja nestala je svest o tome da su žrtve jugoslovenskih partizana bile najveće upravo 1945, iako je ta ratna godina vremenski bila najkraća.

Možete li objasniti tu igru brojkama, gde se nekada čini da pojedini „nacionalno svesni istoričari“ naprosto žale što na nekim mestima nije stradalo više ljudi ili, s druge strane, naprosto negiraju masovne zločine?

Oni koji plasiraju fabulozne i višestruko uveličane brojke stradalih nakon dolaska komunista na vlast, apeluju na emotivnu reakciju savremenika u cilju što efikasnije kriminalizacije partizanskog pokreta i ideologije tog pokreta. Najkarakterističniji primer takve manipulacije predstavljaju licitiranja brojem stradalih pripadnika oružanih snaga NDH (uglavnom ustaša) maja i juna 1945. u Austriji i Sloveniji (Blajburg i Križni put).

Zadržaću se na nekoliko najkarakterističnijih revizionističkih mitova kada je reč o masovnim likvidacijama od strane partizana i komunista – na primerima iz istorije poražene strane u Srbiji, budući da sam te događaje najviše istraživao.

Jedan od najkarakterističnijih numeričkih stereotipa kada je reč o broju stradalih nakon oslobođenja predstavljaja licitiranje brojem stradalih stanovnika Beograda nakon 20. oktobra 1944. Domaći mediji su od 1990. iznosili fabuloznu pretpostavku o navodno 30.000 stradalih Beograđana. Revizionistička istoriografija je istupala sa nešto umerenijim pretpostavkama koje su podrazumevale brojke od 5.000 do 10.000 stradalih. Međutim, i te pretpostavke su višestruko uveličane u odnosu na realne brojke. Upravo su rezultati DKTG u popisivanju stanovnika glavnog grada stradalih nakon oslobođenja demantovali navedene pretpostavke budući da komisija raspolaže sa oko 1.500 validnih imena stradalih stanovnika Beograda. Taj broj nije konačan, ali realan broj stradalih svakako iznosi nekoliko puta manje od stereotipizirane brojke od 10.000. Forsiranje narativa o desetak ili nekoliko desetina hiljada ubijenih Beograđana nakon oslobođenja predstavlja pokušaj tumačenja događaja koji su usledili nakon oslobođenja Beograda kao „nove okupacije“ i „nacionalne katastrofe“ i centriranja Beograda kao središnjeg mesta nacionalnog stradanja u apokaliptičnom vremenu koje je usledilo nakon dolaska komunista na vlast.

Mit o navodno 9.300 ubijenih pripadnika JVuO na Zelengori i Sutjesci 12-15. maja 1945. jedan je od najkarakterističnijih revizionističkih mitova. Taj mit plasirala je akademska istoriografija krajem 90ih i on je 2002. ušao u školske udžbenike. Mit je zasnovan na pogrešnom tumačenju jednog izvora od strane Bojana Dimitrijevića: Reč je o izveštaju Štaba 3. korpusa JA Generalštabu JA od 17. maja 1945. u kome su navedeni uveličani podaci o četničkim gubicima koji obuhvataju razdoblje od 29. aprila do 17. maja, dakle i razdoblje kada se snage JVuO nalaze daleko od Zelengore na koju su prispele tek 12. maja. Gubici koji su četnici pretrpeli u centralnoj i južnoj Bosni, u borbama pre 12. maja, revizionisti su uvrstili u ukupne gubitke na Zelengori, iako su i prethodni gubici znatno uveličani u navedenom izveštaju. Drugi revizionistički istoričari su nekritički preuzeli Dimitrijevićeve tvrdnje bez uvida u primarne izvore. Desničarski, antikomunistički mediji i revizionistička istorijska publicistika početkom poslednje decenije prošlog veka insistirali su na brojkama od 20.000 ili čak 40.000 stradalih četnika na Zelengori i Sutjesci pri čemu je ogormna većina navodno streljana nakon zarobljavanja i bačena u jednu jedinu jamu u blizini sela Miljevina kod Foče. U međuvremenu su istorijski publicisti, poput Miloslava Samardžića, napustili pretpostavke o navodno 20.000 streljanih četnika u navedenoj istorijskoj epizodi i prihvatili stereotip o navodno 9.300 stradalih.

Dokumentacija o borbama Jugoslovenske armije (JA) protiv ostataka Mihailovićevih snaga maja 1945, pohranjena u Vojnom arhivu u Beogradu, dostupna je decenijama unazad. Revizionisti je nisu koristili. Uvidom u navedenu dokumentaciju i kritičkom analizom izvora dolazi se do zaključka da je Draža Mihailović 7. maja pod komandom imao između 5.000 i 6.000 boraca, među kojima nekoliko stotina bosanskih četnika. Na Zelengoru i Sutjesku 12-13. maja pristiglo je između 3.000 i 4.000 četnika budući da se oko jedne trećine snaga, pod komandom Dragoslava Račića, 10-11. maja odvojilo i zaputilo prema Jahorini i Rogatici. Ostatak Mihailovićevih snaga najvećim delom je poginuo u borbama. Jedan deo boraca je zarobljen, a ostatak, na čelu sa Mihailovićem i pojedinim istaknutim oficirima, uspeo je da izbegne uništenje ili zarobljavanje. Deo zarobljenika je sproveden u privremene zarobljeničke logore gde je dočekao avgustovsku amnestiju, a deo je streljan u okolini Foče. Ostaje nepoznat približan broj streljanih zarobljenika, ali taj broj ni približno ne iznosi nekoliko hiljada ili pak 9.300, kako to smatra deo javnosti, već nekoliko stotina.

Kako objašnjavate to što su procesi normalizacije, rehabilitacije i afirmacije fašista i njihovih saradnika, barem kada je reč o jugoslovenskim prostorima, značajno intenzivirani i ubrzani pojavom aktuelne krize kapitalizma?

Da, tačno je da su procesi normalizacije, rehabilitacije i afirmacije kolaboracionista iz vremena fašističke okupacije Jugoslavije intenzivirani na našim prostorima uporedo sa poslednjom globalnom krizom kapitalizma koja se znatno odrazila na društva postsocijalističkih država na Balkanu. Ti procesi su naročito upadljivi u Srbiji od 2009. do 2012. i u Hrvatskoj od 2014. do danas. Nije nimalo slučajno što je režim Demokratske stranke tokom mandata od 2009. do 2012. najviše intervenisao u polju zvanične revizije prošlosti, u odnosu na prethodne i potonje građanske vlade. Nije slučajno, ne samo zbog izraženog antikomunističkog sentimenta protagonista tog režima i ideologije Demokratske stranke, već i zbog činjenice da je vlada Mirka Cvetkovića izrazito doprinela narastanju spoljnog duga Srbije i srozavanju standarda stanovništva. Istovremeno, neki istaknuti predstavnici tog režima, uključujući i pojedince koji su bili uključeni u intervenciju u polju politike sećanja, bili su sumnjičeni i nezvanično optuživani za različite oblike malverzacija i nezakonitog bogaćenja. Vlada Demokratske stranke je 2009. osnovala dve revizionističke komisije koje su imale za cilj da kriminalizuju jugoslovenski revolucionarni pokret i njegova dostignuća. Politički i vojni pokret koji je izborio pobedu nad fašizmom, oslobodio zemlju, izmenio društvene odnose, ukinuo vladavinu jedne manjinske klase,  rešio nacionalno pitanje, zadobio većinsku podršku naroda i međunarodno političko priznanje, izgradio pravednije i egalitarnije društvo i funkcionalniju zajednicu – trebalo je predstaviti kao zločinački pokret koji je na vlast došao političkom uzurpacijom i  revolucionarnim terorom i koji se održavao na vlasti prvenstveno državnom represijom.

Najambiciozniji politički projekat osmišljen u cilju institucionalne podrške revizije prošlosti, podrazumevao je, kao što sam pomenuo, osnivanje dve državne komisije za preispitivanje istorijskih događaja koji su se odigrali krajem i neposredno nakon Drugog svetskog rata na području Srbije. Ovo je prvi put da državne institucije u Srbiji usmeravaju i motivišu istraživanja ovih događaja. Angažovanje određenog broja naučnih delatnika i javnih ličnosti sa neskrivenim antikomunističkim stavovima i izjave pojedinih članova komisija, jasno su sugerisale o nameri normalizovanja istorijskog nasleđa i viktimizacije pojedinih pripadnika i simpatizera snaga kolaboracije, koji su lišeni života nakon oslobođenja od strane oružanih formacija pod kontrolom komunista i organa posleratne socijalističke države. Vlada je najpre aprila 2009. formirala Državnu komisiju za utvrđivanje okolnosti pogubljenja generala Dragoljuba-Draže Mihailovića, a potom jula 2009. i Državnu komisiju za tajne grobnice. Revizionistički istoričari iz Instituta za savremenu istoriju odigrali su važnu ulogu u nastanku i radu obe komisije. Delatnost komisija naišla je na značajnu podršku u režimskim medijima, pre svega u dnevnim listovima, koji su, pozivajući se na pojedine članove komisija i na pristrasna i metodološki skandalozna „istraživanja“ pojedinih novinara, objavljivali brojne neproverene i netačne informacije. Intenzitet takve propagande jasno sugeriše da je reč o unapred osmišljenom političkom projektu. Režim je smatrao da će medijskim fingiranjem ispravljanjem stvarnih ili navodnih istorijskih nepravdi ostvariti politički kapital u delu javnosti. U tome i jeste suština ove političke manipulacije: Režim koji sprovodi katastrofalnu ekonomsku i socijalnu politiku, koje svakodnevno nanose nepravdu većininskom delu društva, medijskim manipulacijama stvara privid ispravljanja istorijskih nepravdi. Režim Srpske napredne stranke nakon preuzimanja vlasti 2012. pokazao je manju sklonost ka takvoj vrsti manipulacije. Mislim da je to zbog toga što su prepoznali određene kontraefekte istorijske politike režima Demokratske stranke, partije koja je generalno prilično omražena u narodu zbog katastrofalne socijalne politike. Ne bih se iznenadio da i vlast Srpske napredne stranke u narednom razdoblju intenzivira propagandu usmerenu protiv nasleđa jugoslovenske levice. Da je to moguće pokazuje primer sudskog procesa za rehabilitaciju Draže Mihailovića, koji je okončan zalaganjem kabineta predsednika Tomislava Nikolića.

U Hrvatskoj se istorijske kontroverze vezane za dva najvažnija fenomena Drugog svetskog rata u Jugoslaviji (kolaboracija i revolucija) dodatno aktuelizovano nakon što je 2012. ustoličena vlada liberalno-konzervativnog konsenzusa na čelu sa osobom koja pobornik borbenog antikomunizma i istoričar po obrazovanju. Relativizacija odgovornosti i rehabilitacija režima NDH, pogotovo viktimizacija oružanih snaga te tvorevine, podrazumeva naročitu društveno-političku kontroverzu zbog toga što fenomen kolaboracije u Hrvatskoj ima još snažniju konotaciju usled postojanja ustaške države sa najbrojnijim i najaktivnijim represivnim aparatom koji je imao najnegativniji učinak u odnosu na druge pokrete kolaboracije u Jugoslaviji (budući da je planirao i sprovodio istrebljivanje čitavih naroda). Slično kao i u Srbiji, kada je reč o medijskoj kampanji koja je imala za cilj da viktimizira pokrete poražene 1944, galama u hrvatskoj javnosti oko Blajburga i Jasenovca orkestrirana je kako bi se utišao glas nezadovoljstva sve siromašnijih i istraumiranijih slojeva stanovništva, naročito radničke klase.

Kako se katastrofalni rezultati restauracije kapitalizma i vladavine desnice ne bi upoređivali sa rezultatima jugoslovenskog socijalizma, nužna je uporna kriminalizacija ideologije i istorijskog nasleđa jugoslovenske levice. Pogotovo jer su pripadnici političke i ekonomske elite, režimska inteligencija i crkvene strukture svesni da ideje levice ponovo oživljavaju i polako postaju prihvatljive sve većem broju ljudi.

Tekst objavljen u 15. broju štampanog izdanja Crvene kritike